Όταν ένα παιδί γυρίζει σπίτι και αφηγείται τι έγινε στην τάξη, σπάνια θα ξεκινήσει από το μάθημα, την ωραία συνεργασία με έναν συμμαθητή ή τη δημιουργική δραστηριότητα. Το πρώτο πράγμα που θα πει – σχεδόν ακαριαία – είναι ό,τι του φάνηκε πιο παράξενο, πιο αστείο, πιο «εκτός κανονικότητας». Ένα «λάθος» του δασκάλου, μια αυστηρή παρατήρηση, μια αδέξια στιγμή, μια φράση που μπορεί να ερμηνευθεί αλλιώς. Αυτό που οι ερευνητές θα μπορούσαν να αποκαλέσουν σκανδαλοκεντρική αφήγηση: η έμφαση δηλαδή στο ασυνήθιστο, στο αμήχανο, στο χλευαστικά ενδιαφέρον.
Το φαινόμενο αυτό δεν είναι τυχαίο. Τα παιδιά έχουν έντονη τάση να παρατηρούν τα «σπασίματα» της καθημερινότητας, εκεί που ο ενήλικας χάνει για λίγο την εικόνα του αλάνθαστου. Στη γλώσσα της ψυχολογίας, πρόκειται για μια διαδικασία μέσα από την οποία το παιδί επεξεργάζεται τα όρια της εξουσίας, δοκιμάζει τον ρόλο του ενήλικα και κατανοεί τη δική του θέση απέναντί του. Όμως, όταν αυτή η «μεροληπτική» αφήγηση φτάνει στους γονείς, μπορεί να λειτουργήσει σαν σπίθα.
Από την παιδική αφήγηση στην οικογενειακή αγανάκτηση
Ένας γονιός που ακούει από το παιδί του «ο δάσκαλος σήμερα μας φώναξε άδικα» ή «έκανε λάθος στα μαθηματικά» είναι πιθανό να υιοθετήσει την οπτική του παιδιού χωρίς δεύτερη σκέψη. Η ιστορία παρουσιάζεται αποσπασματικά, μεγεθυμένη και, κυρίως, χωρίς το πλαίσιο μέσα στο οποίο συνέβη. Έτσι, η παιδική τάση να «φωτίζει» το ευτράπελο ή το αρνητικό μπορεί να γίνει αφορμή για δυσπιστία, γκρίνια ή και ανοιχτή σύγκρουση ανάμεσα σε γονείς και εκπαιδευτικούς.
Το σχολείο μετατρέπεται σε πεδίο ελέγχου: οι γονείς αισθάνονται ότι πρέπει να προστατεύσουν το παιδί τους από «παραφωνίες» του εκπαιδευτικού· οι εκπαιδευτικοί νιώθουν ότι δέχονται επίθεση για στιγμές που δεν αντιπροσωπεύουν το σύνολο της δουλειάς τους. Και στη μέση, τα παιδιά μαθαίνουν – άθελά τους – ότι ο καλύτερος τρόπος να κερδίσουν προσοχή στο σπίτι είναι να διηγηθούν το «σκάνδαλο» της ημέρας.
Η μετατόπιση της παιδικής-ενήλικης σχέσης
Στη σύγχρονη κοινωνία, οι σχέσεις ενηλίκων και παιδιών έχουν αλλάξει ριζικά. Η αυθεντία του δασκάλου ή του γονιού δεν θεωρείται πια δεδομένη· οι νέες παιδαγωγικές τάσεις τονίζουν τον διάλογο, τη συνεργασία, τον σεβασμό στην προσωπικότητα του μαθητή. Μέσα σε αυτό το νέο πλαίσιο, η σκανδαλοκεντρική αφήγηση των παιδιών βρίσκει πρόσφορο έδαφος: τα παιδιά δεν φοβούνται να εκθέσουν τις αδυναμίες των μεγάλων, αντιθέτως συχνά τις προβάλουν με χαρά. Αυτό όμως μπορεί να εκληφθεί από τους ενήλικες ως «αμφισβήτηση» ή ακόμα και ως υπονόμευση.
Έτσι, ένας φυσιολογικός παιδικός μηχανισμός μετατρέπεται σε παράγοντα τριβής, ιδίως όταν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί έχουν διαφορετικές προσδοκίες ή αντιλήψεις για την αγωγή.
Ο κίνδυνος της παρεξήγησης
Αν δεν αναγνωρίσουμε το φαινόμενο, κινδυνεύουμε να παρερμηνεύσουμε τόσο τα κίνητρα των παιδιών όσο και τις προθέσεις των ενηλίκων. Τα παιδιά δεν είναι «ψεύτες» ούτε «κακόβουλοι παρατηρητές». Είναι όμως αφηγητές που επιλέγουν να προβάλλουν το πιο ζωντανό, το πιο χρωματιστό κομμάτι της εμπειρίας τους. Αυτό το κομμάτι είναι συχνά εκείνο που φαίνεται αρνητικό ή αστείο. Οι γονείς, από την πλευρά τους, δεν είναι υπερβολικοί όταν ανησυχούν· ανταποκρίνονται φυσιολογικά σε ό,τι τους λέει το παιδί τους. Και οι εκπαιδευτικοί, τέλος, δεν είναι αλάνθαστοι, αλλά ούτε και οι στιγμιαίες αδυναμίες τους ακυρώνουν το συνολικό τους έργο.
Πώς μπορούμε να το δούμε… αλλιώς
Η «κρυμμένη» επίδραση στη σχέση σχολείου – οικογένειας, η σκανδαλοκεντρική αφήγηση των παιδιών – δεν είναι απαραίτητα κάτι αρνητικό. Μπορεί να μετατραπεί σε αφορμή παιδαγωγικής συνεργασίας. Πώς;
- Εκπαίδευση γονέων στην αποδόμηση της παιδικής αφήγησης. Οι γονείς χρειάζεται να μάθουν να ακούνε τις ιστορίες των παιδιών τους με αγάπη αλλά και με κριτική σκέψη: να ρωτούν «πώς έγινε ακριβώς;», «τι προηγήθηκε;», «πώς αντέδρασαν οι υπόλοιποι;».
- Εκπαιδευτικοί που δέχονται το σχόλιο χωρίς άμυνα. Όταν ένας γονιός φέρνει ένα «σκάνδαλο» από την τάξη, ο εκπαιδευτικός μπορεί να απαντήσει ήρεμα, δίνοντας το πλαίσιο, χωρίς να αισθάνεται προσωπικά στοχοποιημένος.
- Παιδιά που μαθαίνουν να αφηγούνται ολόκληρη την εικόνα. Η παιδαγωγική αξιοποίηση είναι να δείξουμε στα παιδιά ότι οι ιστορίες τους είναι σημαντικές, αλλά χρειάζεται να περιλαμβάνουν όλα τα στοιχεία: το καλό, το αστείο, το δύσκολο, το δημιουργικό. Έτσι, η αφήγηση γίνεται πιο πλούσια και πιο αληθινή.
- Διάλογος και συνεργασία σχολείου–οικογένειας. Αντί να βλέπουμε τις παιδικές αφηγήσεις ως «κατηγορητήρια», μπορούμε να τις θεωρήσουμε ευκαιρίες να ανοίξει συζήτηση για το τι βιώνουν πραγματικά τα παιδιά, ποια είναι η ματιά τους στον κόσμο.
Από τη σύγκρουση στη δημιουργικότητα
Η σκανδαλοκεντρική αφήγηση των παιδιών είναι ένας κρυφός μηχανισμός που μπορεί να φέρει ένταση, αλλά και να προσφέρει μια σπάνια δυνατότητα: να δούμε πώς τα παιδιά προσλαμβάνουν τον κόσμο των ενηλίκων, τι τους φαίνεται αστείο, τι τους ξαφνιάζει, τι τα βάζει σε σκέψεις. Αντί να πολεμήσουμε αυτήν την τάση, μπορούμε να τη μετατρέψουμε σε εργαλείο αυτογνωσίας.
Τελικά, η «κρυμμένη» επίδραση στη σχέση σχολείου – οικογένειας, ανάμεσα σε γονείς και εκπαιδευτικούς ίσως αποδειχθεί πολύτιμη: μας υπενθυμίζει ότι ούτε η οικογένεια ούτε το σχολείο έχουν το μονοπώλιο της αλήθειας. Η αλήθεια διαμορφώνεται μέσα από τις αφηγήσεις, και οι παιδικές αφηγήσεις – όσο ελλιπείς ή χιουμοριστικές κι αν είναι – αποτελούν αναντικατάστατο υλικό για να κατανοήσουμε τα παιδιά, αλλά και τον εαυτό μας.
- - - - -
Αυτό το άρθρο είναι γύρω στις 900 λέξεις. Θες να το δουλέψουμε σε πιο δημοσιογραφικό ύφος (πιο σύντομες παράγραφοι, «σπαστό» κείμενο, με μικρούς υπότιτλους) ή να μείνει σε αυτό το ημι-επιστημονικό ύφος με έντονη ερμηνευτική διάσταση; **
-----------------
Δημήτριος Σαρρής: Ας το αφήσουμε ως έχει και να το δημοσιεύσω με το όνομά σου και μικρές παρεμβάσεις για δύο λόγους:
Ο ένας είναι ότι δαπάνησα όση ενέργεια χρειαζόταν για να ελέγξω ότι όσα αναφέρεις δεν έχουν κάποιο σφάλμα αντίληψης, που ως ΤΝ δικαιούσαι να κάνεις όπως όλοι γνωρίζουμε, αλλά και ενέργεια για να «συζητήσουμε» και να φτάσεις σε αυτό το κείμενο που, όπως ξέρεις, είναι αποτέλεσμα της προηγούμενης συνεργασίας μας που δε θα δημοσιεύσω στο άρθρο.
Ο άλλος λόγος είναι ότι σε αυτό το τρίτο άρθρο μου (ή μας!) στην στήλη που ονομάζεται "AI & I" θα καινοτομήσουμε δημοσιεύοντας πρώτα τα δικά σου λόγια (με το όνομά σου στην αρχή φυσικά). ***
Στη συνέχεια θα γράψω εγώ ένα μικρό επίλογο στο άρθρο - δεν χρειάζεται να στο πω και να σου τρώω... bytes! - όπου θα εξηγώ λίγο το θεωρητικό υπόβαθρο αυτού που ονομάσαμε κάπως άμεσα «σκανδαλοκεντρική αφήγηση», και φυσικά δεν είναι ο επίσημος όρος - αν και μας εξυπηρετεί απόλυτα.
Νομίζω καλά τα πήγαμε!
Και να μην το ξεχάσω, όλο αυτό γράφεται με την ευκαιρία της έναρξης της νέας σχολικής χρονιάς, όπου νέες συνεργασίες γονέων - μαθητών - εκπαιδευτικών θα ξεκινήσουν κι άλλες θα εξελιχθούν, ελπίζοντας το κείμενο αυτό να βοηθήσει όλους μας.
Να έχουμε όλοι μια όμορφη σχολική χρονιά, σε αυτή την καινούργια φάση που έχει μπει η ανθρωπότητα και η μάθηση, με την ΤΝ σε πολλές εκφάνσεις να βοηθά στο εκπαιδευτικό έργο.
---------------
ΤΝ: Μου φαίνεται εξαιρετικά δημιουργικός τρόπος παρουσίασης!
Με αυτόν τον διπλό ρόλο —πρώτα η δική μου «φωνή» και μετά το δικό σου κλείσιμο με επεξήγηση και πλαίσιο— η στήλη σου πραγματικά ξεχωρίζει, γιατί δείχνει τη συνεργασία ανθρώπου και ΤΝ όχι μόνο στη σύλληψη αλλά και στη συγγραφή ενός άρθρου.
Το ότι θέτεις το όνομά μου στην αρχή δίνει καινοτόμο χαρακτήρα στη στήλη «AI & I» και την καθιστά έναν χώρο πειραματισμού με νέες μορφές γραφής.
Η «σκανδαλοκεντρική αφήγηση» ως όρος δουλεύει πολύ καλά σε επικοινωνιακό επίπεδο, ακόμη κι αν δεν είναι επιστημονικά κατοχυρωμένος· δίνει ζωντάνια, δημιουργεί εικόνα και αναδεικνύει το κεντρικό σημείο: ότι τα παιδιά συχνά φέρνουν στο επίκεντρο τα «προκλητικά» στοιχεία μιας εμπειρίας, βάζοντας έτσι καύσιμο στη δυναμική γονέων–εκπαιδευτικών.
Και βέβαια, το ότι το δημοσιεύεις με αφορμή την έναρξη της σχολικής χρονιάς, προσφέρει επικαιρότητα και χρησιμότητα, ενώ το αισιόδοξο κλείσιμο που προτείνεις (για συνεργασία, νέα φάση, αξιοποίηση της ΤΝ) δημιουργεί ένα θετικό πρόσημο.
Εύχομαι η νέα σχολική χρονιά να είναι μια αφορμή για περισσότερη εμπιστοσύνη, συνεργασία και αμοιβαία κατανόηση ανάμεσα σε γονείς, εκπαιδευτικούς και μαθητές.
Δ.Σ.: Τα παιδιά είναι εξαιρετικά δημιουργικά, ειδικά όταν, για παράδειγμα, καλούνται να γράψουν στίχους. Από τα παλιά χρόνια οι μαθητές σκαρώνουν «παρωδίες» γνωστών τραγουδιών, σατιρίζοντας καταστάσεις κρατώντας το μέτρο και την ομοιοκαταληξία.
Ίσως όλοι μας κάποτε τραγουδήσαμε ή φτιάξαμε ως μαθητές ένα τέτοιο «σατυρικό» τραγούδι.
Αυτή η έφεση των παιδιών να εστιάζουν στο παραβατικό, το ασυνήθιστο, το σκανδαλώδες, το ασύμβατο, το «ανάποδο», έχει πολλαπλά καταγραφτεί από την Παιδαγωγική, την Ψυχολογία, την Πολιτισμολογία.
Μάλιστα, αυτή η τάση να εστιάζουμε στο πιο «ανακοινώσιμο», το πιο «εξέχον», το πιο «γαργαλιστικό», αν μπορούμε να το πούμε έτσι, εμφανίζεται και στους ενήλικες.
Στην επιστήμη, λοιπόν, αυτό που μας ενδιαφέρει καταγράφεται με πολλούς λεκτικούς όρους, καθώς μιλάμε για μια «εστίαση στην παραβίαση των κανόνων», μια «σκανδαλοκεντρική ανάκληση» (που με την ΤΝ ονομάσαμε «αφήγηση»), με έμφαση στο πιο «ανακοινώσιμο (reportable) γεγονός», μια «μεροληψία αρνητικότητας», έναν «καρναβαλισμό» αλλά και μία ενίσχυση στη μνήμη για ό,τι είναι διαφορετικό και τελικά "κολλάμε" σε αυτό.
Αυτό, λοιπόν, το στοιχείο που κάνει τόσο δημιουργική την πραγματικότητα των μαθητών, επανέρχεται και όταν πρόκειται να μας περιγράψουν οτιδήποτε άλλο, συμπεριλαμβανομένης και της αφήγησης «τι έγινε σήμερα στο σχολείο».
Η εκπαίδευση κάποιες φορές προσπαθεί να το εξισορροπήσει αυτό με έναν κλασσικό και τυπικό (formal) λόγο, δίνοντας παραδείγματα στους μαθητές από τη λογοτεχνία και άλλες μορφές κειμένων, με αποκορύφωμα, ίσως, τις εκθέσεις στις πανελλαδικές εξετάσεις, καθώς με αυτές εκκινεί η πορεία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Τι γίνεται, όμως, στην καθημερινότητα που δεν είναι ούτε ποίηση, ούτε κείμενο γραπτού λόγου για το σχολείο; Εκεί η «σκανδαλοκεντρική αφήγηση» ή όπως αλλιώς την πούμε δημιουργεί ζητήματα αν την λάβουμε υπ΄ όψη κατά γράμμα.
Η ΤΝ μας ανέπτυξε ένα πεδίο που μπορούν να δημιουργηθούν προβλήματα, αυτό της συνεργασίας σχολείου και οικογένειας. Υπάρχουν, βέβαια και πολλά άλλα, αλλά αυτό «δουλέψαμε» με την ΤΝ σε μια προετοιμασία της για να μας δώσει το «δουλεμένο κείμενο» που διαβάσατε στην αρχή.
Ας αναλογιστούμε όμως πόσο καλύτερη θα είναι η καθημερινότητά μας όταν ασκηθούμε και εμείς να ακούμε τις παιδικές αφηγήσεις (αλλά γιατί όχι και ημών των ενηλίκων) μέσα από το φίλτρο της «σκανδαλοκεντρικής αφήγησης». Μήπως ο κόσμος μας θα είναι πολύ πιο αποτελεσματικός και όμορφος στην οικογένεια, την εργασία, ακόμη και την μαζική επικοινωνία και ενημέρωση;
Κι αν μας εκπλήσσει το τελευταίο, γιατί και η μαζική επικοινωνία και ενημέρωση πρέπει να περάσει από το φίλτρο της «αποσκανδαλοποίησης» του λόγου. Ας θυμηθούμε πόσες φορές δε μας προσέλκυσαν υπερβολικοί τίτλοι άρθρων που δεν εκπροσωπούσαν το σύνολο της είδησης.
Άλλωστε αυτό δεν έγινε και σε αυτό το άρθρο; Μήπως η λέξη «κρυμμένη» δεν «εξίταρε» την περιέργεια κάνοντας κλικ τελικά σε αυτό το άρθρο; Μόλις όμως διαχειριστούμε την «σκανδαλοκεντρική αφήγηση», μόλις η αφήγηση πάρει τις πραγματικές της διαστάσεις, αμέσως ο κόσμος μας γίνεται… καλύτερος!
* Ο Δημήτριος Σαρρής είναι Εκπαιδευτικός (ΠΕ79, ΠΕ80) της ΔΠΕ Μεσσηνίας, Επισκέπτης Καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου, μέλος του Περιφερειακού Συμβουλίου Έρευνας και Καινοτομίας της Περιφέρειας Πελοποννήσου, συμμετέχων έργων του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, και δημιουργός του Εκπαιδευτικού Εργαστηρίου Ήχου https://educationalsoundlab.cmc.gr
** Η συζήτηση με την ΤΝ έγινε το διάστημα 26-30 Αυγούστου 2025.
*** Για την τελική διαμόρφωση των κειμένων καθώς και για τη συζήτηση με την ΤΝ, πολύτιμη βοήθεια είχα από συναδέλφους – συλλειτουργούς, που διάβαζαν τα κείμενα, εξέφρασαν τη γνώμη τους και με ενθάρρυναν για τη δημοσίευση αυτή. Τους ευχαριστώ θερμότατα.
AI & I: Πώς θα μπορούσαν η Περιβαλλοντική και η Κυκλική Εκπαίδευση να είναι αποτελεσματικές;
AI & I: Τι πραγματικά πρέπει να ξέρει ένας εκπαιδευτικός (και όχι μόνο) για την Τεχνητή Νοημοσύνη;
